Α΄ ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΕΠΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ

ΡΗΜΑ – ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ

Α΄ ΟΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΡΕΠΟΜΕΝΑ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ

Ῥήματα λέγονται οἱ κλιτὲς λέξεις ποὺ φανερώνουν ὅτι τὸ ὑποκείμενο ἐνεργεῖ ἤ δέχεται μιὰ ἐνέργεια, δηλ. παθαίνει κάτι, ἤ βρίσκεται σὲ μιὰ ὁρισμένη κατάσταση: Τισσαφέρνης διαβάλλει τὸν Κῦρον (τὸ ὑποκείμενο ἐνεργεῖ) – Κῦρος διαβάλλεται ὑπὸ Τισσαφέρνους (τὸ ὑποκείμενο παθαίνει κάτι ἀπὸ κάποιον ἄλλον) – Δαρεῖος ἀσθενεῖ (τὸ ὑποκείμενο βρίσκεται σὲ μιὰ κατάσταση).

Ὅπως τὰ πτωτικά, ἔτσι καὶ τὸ ῥῆμα, ἔχει διάφορους τύπους μὲ τοὺς ὁποίους φανερώνονται τὰ παρεπόμενά του.

Παρεπόμενα (ἤ συνακόλουθα) τοῦ ῥήματος εἶναι:

1. ἡ διάθεση

2. ὁ ἀριθμός

3. τὸ πρόσωπο

4. ἡ ἔγκλιση

5. ὁ χρόνος

6. ἡ φωνή

7. ἡ συζυγία

1. ΔΙΑΘΕΣΕΙΣ

Διάθεση τοῦ ῥήματος λέγεται ἡ ἰδιαίτερη σημασία του ποὺ δείχνει ὅτι τὸ ὑποκείμενο ἤ ἐνεργεῖ ἤ παθαίνει κάτι ἤ βρίσκεται σὲ μιὰ νέα κατάσταση.

Οἱ διαθέσεις τῶν ῥημάτων εἶναι τέσσερις: ἐνεργητική, μέση, παθητικὴ καὶ οὐδέτερη.

α) Ῥήματα μὲ ἐνεργητικὴ διάθεση ἤ ἐνεργητικὰ λέγονται ἐκείνα ποὺ σημαίνουν ὅτι τὸ ὑποκείμενο ἐνεργεῖ: Άρταξέρξης συλλαμβάνει Κῦρον.

β) Ῥήματα μὲ μέση διάθεση ἤ μέσα λέγονται ἐκείνα ποὺ σημαίνουν ὅτι τὸ ὑποκείμενο ἐνεργεῖ καὶ ἡ ἐνέργεια γυρίζει μὲ κάποιον τρόπο σ’αὐτὸ τὸ ἴδιο: οἱ στρατιῶται γυμνάζονται (=γυμνάζουν τὸν ἑαυτό τους).

γ) Ῥήματα μὲ παθητικὴ διάθεση ἤ παθητικὰ λέγονται ἐκείνα ποὺ σημαίνουν ὅτι τὸ ὑποκείμενο δέχεται μιὰ ἐνέργεια ἀπὸ κάποιον ἄλλον, δηλ. παθαίνει κάτι: Κῦρος προσκυνεῖται ὡς βασιλεὺς ὑπὸ τῶν ἀμφ’ αὑτόν.

δ) Ῥήματα μὲ οὐδέτερη διάθεση ἤ οὐδέτερα λέγονται ἐκείνα ποὺ σημαίνουν ὅτι τὸ ὑποκείμενο οὔτε ἐνεργεῖ οὔτε παθαίνει παρὰ βρίσκεται ἁπλῶς σὲ μιὰ κατάσταση: οί πολέμιοι ἡσυχάζουσι.

2. ΑΡΙΘΜΟΙ

Ἀριθμὸς τοῦ ῥήματος λέγεται ὁ τύπος τοῦ ῥήματος ποὺ φανερώνει ἄν τὸ ὑποκείμενό του εἶναι ἕνα ἤ δύο ἤ περισσότερα πρόσωπα ἤ πράγματα.

Οἱ ἀριθμοὶ τοῦ ῥήματος, ὅπως καὶ τῶν πτωτικῶν, εἶναι τρεῖς:

α) ἐνικός (ὅταν πρόκειται γιὰ ἕνα): ὁ μαθητὴς γράφει

β) δυϊκός (ὅταν πρόκειται γιὰ δύο): τὼ μαθητὰ γράφετον

γ) πληθυντικός (ὅταν πρόκειται γιὰ πολλά): οἱ μαθηταὶ γράφουσι

3. ΠΡΟΣΩΠΑ

Πρόσωπο τοῦ ῥήματος λέγεται ὁ τύπος τοῦ ῥήματος ποὺ φανερώνει τίνος προσώπου εἶναι τὸ ὑποκείμενο. Κανονικὰ τὰ πρόσωπα τοῦ ῥήματος εἶναι τρία:

α) τὸ πρῶτο πρόσωπο: (ἐγώ) γράφω – (ἡμεῖς) γράφομεν

β) τὸ δεύτερο πρόσωπο: (σύ) γράφεις – (ὑμεῖς) γράφετε

γ) τὸ τρίτο πρόσωπο: (οὗτος) γράφει – (οὗτοι) γράφουσι

4. ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ. ΟΝΟΜΑΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ

Ἡ ἔννοια ποὺ ἐκφράζει τὸ ῥῆμα παρουσιάζεται κάθε φορὰ ἀπὸ ἐκεῖνον ποὺ μιλεῖ ἤ σὰν κάτι ποὺ τὸ νομίζει πραγματικὸ ἤ σὰν κάτι ποὺ ἐπιθυμεῖ ἤ περιμένει νὰ γίνει ἤ σὰν εὐχὴ ἤ σὰν προσταγή κτλ.

Οἱ διάφορες μορφὲς τοῦ ῥήματος εἶναι τέσσερις: ἡ ὁριστική, ἡ ὑποτακτική, ἡ εὐκτικὴ καὶ ἡ προστακτική.

α) ἡ ὁριστικὴ παρουσιάζει αὐτὸ ποὺ σημαίνει τὸ ῥῆμα σὰν κάτι βέβαιο καὶ πραγματικό: βλάπτει τὸν ἄνδρα θυμός - ἐνταῦθα ἔμειναν ἡμέρας τρεῖς.

β) ἡ ὑποτακτικὴ παρουσιάζει αὐτὸ ποὺ σημαίνει τὸ ῥῆμα σὰν κάτι ἐπιθυμητό ἤ ἐνδεχόμενο: τὸ σῶμα γυμνάζωμεν (=ἄς γυμνάζομε) - ἐάν ἔλθῃς (=ἄν ὑποθέσουμε πὼς θὰ ἔρθεις, ὅπως εἶναι ἐνδεχόμενο).

γ) ἡ εὐκτικὴ παρουσιάζει αὐτὸ ποὺ σημαίνει τὸ ῥῆμα σὰν εὐχὴ ἐκείνου ποὺ μιλεῖ: ὦ παῖ, γένοιο πατρὸς εὐτυχέστερος (=μακάρι νὰ γίνεις).

δ) ἡ προστακτικὴ παρουσιάζει αὐτὸ ποὺ σημαίνει τὸ ῥῆμα σὰν προσταγή, ἀξίωση, συμβουλή, παράκληση ἤ καὶ εὐχὴ ἐκείνου ποὺ μιλεῖ: τὸ σῶμα γυμνάζετε (=νὰ γυμνάζετε) - ὑγίαινε (=εὔχομαι νὰ ὑγιαίνεις).

Ἐκτὸς ἀπὸ τὶς τέσσερις ἐγκλίσεις τὸ ῥῆμα σχηματίζει ἀκόμη δύο τύπους, ποὺ λέγονται ὀνοματικοὶ τύποι τοῦ ῥήματος.

Οἱ ὀνοματικοὶ τύποι τοῦ ῥήματος εἶναι τὸ ἀπαρέμφατο καὶ ἡ μετοχή.

α) τὸ ἀπαρέμφατο εἶναι ἀφηρημένο ῥηματικὸ οὐσιαστικὸ ἄκλιτο, ποὺ σχηματίζεται ἀπὸ τὸ θέμα τοὺ ῥήματος καὶ φανερώνει συγχρόνως διάθεση καὶ χρόνο: γράφειν, γράφεσθαι – γράψαι, γραφῆναι.

β) ἡ μετοχὴ εἶναι τρικατάληκτο ῥηματικὸ ἐπίθετο μὲ τρία γένη, ποὺ σχηματίζεται ἀπὸ τὸ θέμα τοὺ ῥήματος καὶ φανερώνει συγχρόνως διάθεση καὶ χρόνο: γράφων, γράφουσα, γράφον – γραφόμενος, γραφομένη, γραφόμενον – γραφείς, γραφεῖσα, γραφέν.

5. ΧΡΟΝΟΙ

Χρόνος τοῦ ῥήματος λέγεται ὁ ῥηματικὸς τύπος ποὺ φανερώνει

π ό τ ε γίνεται αὐτὸ ποὺ σημαίνει τὸ ῥῆμα καὶ π ῶ ς.

Ι. Οἱ χρόνοι στὴν ὁριστική

Ἡ ὁριστικὴ ἔγκλιση ἔχει ἑπτὰ χρόνους. Αὐτοὶ εἶναι: ὁ ἐνεστῶτας, ὁ παρατατικός, ὁ (ἁπλός) μέλλοντας, ὁ ἀόριστος, ὁ παρακείμενος, ὁ ὑπερσυντέλικος καὶ ὁ συντελεσμένος μέλλοντας.

α) ὁ ἐνεστῶτας φανερώνει κάτι ποὺ γίνεται τώρα (μὲ διάρκεια ἤ μὲ ἐπανάληψη): ὁ μαθητὴς γράφει - ἀεὶ τὰ αὐτὰ λέγω.

β) ὁ παρατατικὸς φανερώνει κάτι ποὺ γινόταν στὸ παρελθόν (μὲ διάρκεια ἤ μὲ ἐπανάληψη): ὁ μαθητὴς ἔγραφε – Σωκράτης ὥσπερ ἐγίγνωσκεν οὕτως ἔλεγε.

γ) ὁ (ἁπλός) μέλλοντας φανερώνει κάτι ποὺ θὰ γίνει ἤ θὰ γίνεται στὸ μέλλον: ἐγὼ γράψω (=ἐγὼ θὰ γράψω ἤ θὰ γράφω) - ἐγὼ ὑμῖν ἐρῶ.

δ) ὁ ἀόριστος φανερώνει κάτι ποὺ ἔγινε ἀόριστα στὸ παρελθὸν (ἄσχετα ἄν κράτησε πολὺ ἤ λίγο): ὁ μαθητὴς ἔγραψε - ἐβασίλευσε δώδεκα ἔτη.

ε) ὁ παρακείμενος κυρίως φανερώνει κάτι ποὺ ἔχει γίνει στὸ παρελθὸν καὶ ὑπάρχει τὼρα συντελεσμένο: ὁ μαθητὴς γέγραφε (=ὁ μαθητὴς ἔχει γράψει κάτι ποὺ τώρα εἶναι πιὰ τελειωμένο) – οἱ πολέμιοι σπονδὰς λελύκασι.

ς) ὁ ὑπερσυντέλικος φανερώνει κάτι ποὺ ἔχει γίνει, δηλ. κάτι ποὺ ἦταν συντελεσμένο σὲ κάποιο χρονικὸ σημεῖο τοὺ παρελθόντος: ὁ μαθητὴς ἐγεγράφει (=εἶχε γράψει στὸ παρελθὸν κάτι ποὺ ἦταν τότε τελειωμένο καὶ ποὺ τώρα μπορεῖ νὰ μὴν ὑπάρχει) – οὗτος προαφῖκτο εἰς Σικελίαν (=εἶχε φτάσει πρωτύτερα καὶ βρισκόταν τότε ἐκεί).

ζ) ὁ συντελεσμένος μέλλοντας φανερώνει κάτι ποὺ θὰ ἔχει γίνει, δηλ. κάτι ποὺ θὰ εἶναι συντελεσμένο, σὲ κάποιο χρονικὸ σημεῖο τοῦ μέλλοντος: ὁ μαθητὴς γεγραφὼς ἔσται (=θὰ ἔχει γράψει κάτι ποὺ θὰ εἶναι τελειωμένο σὲ ὁρισμένη στιγμὴ τοῦ μέλλοντος) - ἡ πόλις ἔσται τετειχισμένη.

ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ

Ἀπὸ τοὺς χρόνους στὴν ὁριστική:

α) ὁ ἐνεστῶτας καὶ κατὰ ἕνα μέρος ὁ παρακείμενος ἀναφέρονται κανονικὰ στὸ π α ρ ό ν. Ὁ παρατατικὸς, ὁ ἀόριστος, ὁ ὑπερσυντέλικος καὶ κατὰ ἕνα μέρος ὁ παρακείμενος ἀναφέρονται στὸ π α ρ ε λ θ ό ν΄ ὁ (ἁπλὸς) μέλλοντας καὶ ὁ συντελεσμένος μέλλοντας ἀναφέρονται στὸ μ έ λ λ ο ν.

β) ὁ ἐνεστῶτας, ὁ παρατατικὸς καὶ κάποτε ὁ (ἁπλός) μέλλοντας παρουσιάζουν αὐτὸ ποὺ σημαίνει τὸ ῥῆμα σὰν κάτι ἐξακολουθητικό, ποὺ διαρκεῖ μὲ συνέχεια ἤ μ’ ἐπανάληψη΄ ὁ ἀόριστος καὶ κάποτε ὁ (ἁπλός) μέλλοντας τὸ παρουσιάζουν συνοπτικά (ἰδωμένο στὸ σύνολό του)΄ ὁ παρακείμενος, ὁ ὑπερσυντέλικος καὶ ὁ συντελεσμένος μέλλοντας τὸ παρουσιάζουν συντελεσμένο.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΥΣΧΕΤΙΚΟΣ ΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΤΗΣ ΟΡΙΣΤΙΚΗΣ

Χρόνοι ποὺ παρουσιάζουν αὐτὸ ποὺ σημαίνει τὸ ῥῆμα

1. σὰν ἐξακολουθητικό	α) στὸ παρόν ἐνεστῶτας γράφω	β) στὸ παρελθόν παρατατικός ἔγραφον	γ) στὸ μέλλον (ἁπλός) μέλλοντας γράψω (=θὰ γράψω)
2. σὰν συνοπτικό (ἤ στιγμιαῖο)		ἀόριστος ἔγραψα	(ἁπλός) μέλλοντας γράψω
3. σὰν συντελεσμένο	παρακείμενος γέγραφα	παρακείμενος γέγραφα ὑπερσυντέλικος ἔγεγράφειν	συντελεσμένος μέλλοντας γεγραφὼς ἔσομαι

Ἀπὸ τοὺς χρόνους τοῦ ῥήματος:

1) ὁ ἐνεστῶτας, ὁ (ἁπλός) μέλλοντας καὶ ὁ παρακείμενος λέγονται ἀρχικοί (γιατὶ αὐτοὶ σχηματίστηκαν στὴν ἀρχή)΄ ὁ παρατατικός, ὁ ἀόριστος καὶ ὁ ὑπερσυντέλικος λέγονται παραγόμενοι (γιατὶ παράγονται ἀπὸ τοὺς ἀρχικούς) ἤ ἱστορικοί (γιατὶ ἀναφέρονται στὰ περασμένα)

2) ὁ παρακείμενος, ὁ ὑπερσυντέλικος καὶ συντελεσμένος μέλλοντας λέγονται συντελικοί, γιατὶ σημαίνουν κάτι τὸ συντελεσμένο (τὸ ἀποτελειωμένο)

3) οἱ περισσότεροι χρόνοι ἐκφέρονται μὲ μία λέξη καὶ λέγονται μονολεκτικοί (π.χ. μέλλ. λύσω, παρακείμ. λέλυκα, ὑπερσυντ. ἐλελύκειν κτλ.), μερικοὶ ὅμως σχηματίζονται μὲ δύο λέξεις καὶ λέγονται περιφραστικοί (π.χ. συντελεσμ. μέλλ. λελυκὼς ἔσομαι).

ΙΙ. ΟΙ ΧΡΟΝΟΙ ΣΤΙΣ ΑΛΛΕΣ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ

1) ἡ ὑποτακτικὴ καὶ ἡ προστακτικὴ σχηματίζουν μόνο ἐνεστῶτα, ἀόριστο καὶ παρακείμενο.

2) ἡ εὐκτική, τὸ ἀπαρέμφατο καὶ ἡ μετοχὴ σχηματίζουν ἐνεστῶτα, (ἁπλό) μέλλοντα, ἀόριστο καὶ παρακείμενο.

6. ΦΩΝΕΣ

Φωνὴ τοῦ ῥήματος λέγεται ἕνα σύνολο ἀπὸ τύπους ποὺ μπορεῖ νὰ σχηματίσει τὸ ῥῆμα.

Κάθε ῥῆμα κανονικὰ σχηματίζει δύο σύνολα ἀπὸ τύπους, δηλ. ἔχει δ ύ ο φ ω ν έ ς. Αὐτὲς εἶναι:

α) ἡ ἐνεργητικὴ φωνή, ποὺ ὁ πρῶτος τύπος της (δηλ. τὸ α’ ἐνικὸ πρόσωπο τὴς ὁριστικῆς τοὺ ἐνεστῶτα) λήγει σὲ -ω ἤ -μι: λύ-ω, τιμῶ, τίθη-μι

β) ἡ μέση φωνή, ποὺ ὁ πρῶτος τύπος της (δηλ. τὸ α’ ἐνικὸ πρόσωπο τὴς ὁριστικῆς τοὺ ἐνεστῶτα) λήγει σὲ -μαι: λύ-ο-μαι, τιμῶμαι, τίθε-μαι.

7. ΣΥΖΥΓΙΕΣ

Κατὰ τὸν τρόπο ποὺ κλίνονται τὰ ῥήματα χωρίζονται σὲ δύο μεγάλες κατηγορίες, ποὺ λέγονται συζυγίες.

α) στὴν πρώτη συζυγία ἀνήκουν ὅσα ῥήματα στὸ α’ πρόσωπο τῆς ὁριστικῆς τοῦ ἐνεργητικοῦ ἐνεστῶτα λήγουν σὲ -ω: λύ-ω, (τιμά-ω) τιμῶ, γράφ-ω.

β) στὴ δεύτερη συζυγία ἀνήκουν ὅσα ῥήματα στὸ α’ πρόσωπο τὴς ὁριστικῆς τοῦ ἐνεργητικοῦ ἐνεστῶτα λήγουν σὲ -μι: δείκνυ-μι, τίθη-μι.